Śląskie szkło - zarys historii

Są to paciorki szklane stanowiące element biżuterii. Tego typu odkrycia pochodzą z grobów przedstawicieli kultury łużyckiej, m.in. na cmentarzysku w Paszowicach, k. Jawora, gdzie wydobyto zarówno paciorki pochodzące z ok. XIV w. p.n.e., jak i młodsze, datowane na VII-VI w. p.n.e. (ryc. 1).

Były to wyroby importowane, pochodzące najprawdopodobniej z obszarów śródziemnomorskich i alpejskich. W późniejszym okresie obszar dzisiejszego Śląska wchodził w skład Barbaricum, będącego w orbicie wpływów Cesarstwa Rzymskiego. Pojawiają się zatem importy szklane w postaci m.in. pucharków fałdzistych. Tego typu ekskluzywne przedmioty miały wchodzić w skład darów dla znaczniejszych wodzów plemion germańskich, zapewniając względny spokój, umożliwiający handel na tzw. szlaku bursztynowym. Wspomniane przedmioty, odkrywane na Śląsku, były jednak wówczas zawsze importami.

O początkach wytwórczości szklarskiej na tym terenie możemy mówić dopiero znacznie później. Pierwsze domniemane pracownie miały być związane ze znaczącymi ośrodkami osadniczymi i miejskimi. Za najwcześniej funkcjonujące uważa się warsztaty w Niemczy (X-XIII w.), opolskim Ostrówku (koniec XI w.), wrocławskim Ostrowie Tumskim (XI w.), na Nowym Targu we Wrocławiu (koniec XI-XIII w.) oraz w Obiszowie, kompleksie osadniczym położonym w obrębie Wzgórz Dalkowskich. O wytwórczości szklarskiej w tych miejscach świadczyć mają głównie odkryte tam pozostałości surowca w postaci łezek i grudek szklanych, ceramicznych tygielków pokrytych szkliwem czy pozostałości pieców. Nie ma jednak dowodów w formie jednoznacznie interpretowanych pozostałości urządzeń produkcyjnych, pozwalających rozstrzygnąć, czy w miejscach tych prowadzono cały proces wytwórczości szklarskiej, czy też jedynie przerabiano importowany półsurowiec szklany. Znajomość produkcji wyrobów szklanych dostępna rzemieślnikom wolnym i klasztornym przenikała na Śląsk z różnych kierunków - np. do Wrocławia z północnej Francji i Belgii, a do Opola z Kijowa. Do pierwszych wyrobów powstających w warunkach miejskich należała biżuteria oraz witraże, których fragmenty odnajdywane są na wyżej wymienionych stanowiskach. Zaspokajano zarówno potrzeby środowiska kościelnego, jak i zamożnego mieszczaństwa. Funkcjonowanie drobnych ośrodków szklarskich w ówczesnych śląskich centrach osadniczych było problematyczne co najmniej z dwóch powodów - po pierwsze ze względu na znaczące zagrożenie pożarem na gęsto zabudowanych parcelach miejskich, a po drugie, przez konieczność sprowadzania surowca niezbędnego do wytopu szkła. W tym czasie produkowano szkło, którego głównym składnikiem był tlenek ołowiowy. Było to szkło ołowiowo-krzemowe, potasowo-ołowiowo-krzemowe oraz sodowo-ołowiowo-krzemowe. W składzie wszystkich powyższych występuje niekiedy tłuczeń szklany.

Znaczna rewolucja w produkcji szkła na Śląsku, związana ze zmianą receptury, konstrukcji pieców, a przede wszystkim lokalizacji hut, dokonała się w 2 poł. XIII w. i na początku wieku XIV. Był to okres rozwoju gospodarczego Śląska, związanego m.in. z kolonizacją przez niemieckich osadników. Śląsk był wówczas jednym z najbardziej rozwiniętych regionów Europy, nazywany perłą w Koronie Czeskiej, a następnie w Koronie Habsburgów. Po rozbiciu dzielnicowym dokonanym testamentem Bolesława Krzywoustego w roku 1138, następowało dalsze rozdrobnienie feudalne Śląska. Na mocy traktatu namysłowskiego z 1348 r., Śląsk trafił w ręce czeskie, a od 1526 r. przeszedł pod panowanie Habsburgów. Mówiąc zatem o szklarstwie w rejonie sudeckim należy mieć na uwadze duży związek z wytwórczością czeską. Największą zmianą widoczną w produkcji szklarskiej był zanik hut miejskich na rzecz hut leśnych. W tym czasie szklarze wrocławscy przenieśli się na Pogórze Sudeckie i w Karkonosze. Lokalizacja taka była dogodna ze względu na bliskość bazy surowcowo-opałowej, to jest źródeł drewna. Używano go nie tylko jako paliwa do pieców. Spalane drewno bukowe i sosnowe dostarczało potażu z popiołu, głównego składnika masy szklanej, poza piaskiem (krzemionka) i surowcami wapniowymi (kalcyt, dolomit, margiel, kreda). Współczesne obliczenia pokazują, że do wytopienia 4 kg szkła potasowego potrzeba było czterech ton grubych pni drewnianych. Zakładanie takich hut, finansowane przez panów śląskich i czeskich, odbywało się poprzez wytypowanie najkorzystniejszych miejsc, wycinkę lasu oraz osiedlenie pierwszych pracowników. Osiedla takie rozrastały się później do miejscowości, których toponimy zachowały ślad dawnej wytwórczości, jak Szklary, Szklarki, Glasendorf itd. Zakłada się, że huta w jednym miejscu mogła funkcjonować do kilkudziesięciu lat, a następnie - z powodu wyczerpania surowca drzewnego - przenoszono ją w inne miejsce.