HUTA JÓZEFINA w Szklarskiej Porębie

W 1842 r. w Szklarskiej Porębie rozpoczęła działalność, założona przez hrabiego Leopolda von Schaffgotscha, Huta Josephine, nazwana tak na cześć jego żony. Pierwszym dyrektorem huty został Franz Pohl.

fot. 1, Wejście do Huty Josephine, Szklarska Poręba, marzec 2019 r.

Ten genialny technolog szkła był także jednym z autorów nowoczesnego, jak na tamte czasy, projektu budynku huty. Wzniesiono go w ciągu jednego roku i już 8 lipca 1842 r. Pohl dokonał pierwszego wytopu szkła. Franz Pohl wywodził się z rodu o tradycjach szklarskich, zamieszkującego północne Czechy. Do jego głównych zasług należy zaliczyć ponowne wprowadzenie do produkcji szkła filigranu sieciowego, tzw. vasi a reticelli. Technika ta została zapomniana przed wiekami wraz z upadkiem szklarstwa weneckiego. W 1842 r. Pohl opracował i wprowadził do produkcji także szkło alabastrowe. Wyroby huty już od samego początku jej działania otrzymywały prestiżowe nagrody i uważane były za luksusowe na tle szklarstwa niemieckiego i czeskiego. W 1851 r. na Wystawie Światowej w Londynie Józefina otrzymała złoty medal m.in. za wielkie żyrandole, kandelabry, przedmioty wykonane w technice millefiori oraz za malatury na szkle. Podobne sukcesy odniesiono na wystawach w Paryżu w 1867 r. i Wiedniu w 1873 r. Szkło z Józefiny eksportowano początkowo do Wielkiej Brytanii, a później także do Stanów Zjednoczonych i krajów Ameryki Południowej. 

Franz Pohl okazał się nie tylko wybitnym artystą i technologiem, ale także organizatorem. Przedstawiciele innych hut przyjeżdżali do Szklarskiej Poręby, żeby poznać sekret doskonałej organizacji pracy. Niemniej jednak borykał się on stale z niedostatkiem wykwalifikowanych pracowników, których trzeba było sprowadzać z Czech. Za czasów Pohla w hucie wytwarzano tylko produkty luksusowe najwyższej jakości, które dostarczano na dwory monarsze i arystokratyczne. Z perspektywy tych sukcesów nie do końca zrozumiały jest kryzys, który dotknął zakład w latach 80. XIX w. 13 lutego 1884 r. Franz Pohl został pozbawiony funkcji dyrektora, a kilka dni później popełnił samobójstwo. W dramatycznym liście z 28 lutego, na chwilę przed śmiercią, ten genialny organizator hutnictwa w Szklarskiej Porębie usiłuje wytłumaczyć jak powstał ogromny dług, którego przyczyną, jakże tragiczną w skutkach, było jego niedopatrzenie.

Fot. 3 Wazon, project Alexander Pfohl, Ciemnozielony, wysokowartościowy kryształ ołowiowy, dmuchany w formie, szlifowany, polerowany. Bardzo trudny szlif powierzchniowy. Dekoracja malarska złotem z motywem antykizującym.
Fot. 3 Wazon, project Alexander Pfohl, Ciemnozielony, wysokowartościowy kryształ ołowiowy, dmuchany w formie, szlifowany, polerowany. Bardzo trudny szlif powierzchniowy. Dekoracja malarska złotem z motywem antykizującym.

Już w latach 90. huta powróciła do dawnej świetności. Kierownictwo artystyczne i technologiczne objął Franz Pohl Junior. Nie cieszył się tym stanowiskiem jednak długo, ponieważ zmarł przedwcześnie w 1894 r. W 1905 r. nowy dyrektor, Lichtenberg, zaangażował profesora Siegfrieda Haertela z Wrocławia na stanowisko projektanta wzorów. Była to kolejna wybitna postać w dziejach Józefiny. Jego charakterystyczny styl - proste, eleganckie kształty, mocne zdobienia, karbowane krawędzie - rozwinął się głównie w latach 20. XX w. W dwudziestoleciu międzywojennym trwały rozmowy na temat fuzji. Hutę chciał przejąć wielki koncern Ludwik Moser & Synowie. Ostatecznie, Jospehinenhütte połączyła się w 1922 r. z największą niemiecką szlifiernią szkła Neumann & Staebe z Sobieszowa. Rok później doszło z kolei do fuzji z inną dużą hutą, to jest z przedsiębiorstwem Fritza Heckerta. Jak wykazują listy klientów Józefiny, wiele czeskich i niemieckich hut szkła zaopatrywało się w niej w szklane wyroby, które następnie uszlachetniano (malowano, szlifowano) i sprzedawano jako własną produkcję

Fot. 4 Remer z motywem myśliwskim. Projekt formy Sigfried Heartel, nr 1349/V, ok. 1912 r. Realizacja 1912- 1930 r. Grawerowanie Pius Macho.
Fot. 4 Remer z motywem myśliwskim. Projekt formy Sigfried Heartel, nr 1349/V, ok. 1912 r. Realizacja 1912- 1930 r. Grawerowanie Pius Macho.

W Józefinie powstały tysiące wzorów przedmiotów użytkowych i ozdobnych. W okresie secesji, kiedy Czesi kopiowali szkła Tiffaniego, dyrektor huty donosił o wielkim sukcesie szkieł z serii "Cyper". Józefina słynęła także z remerów, czyli kielichów do wina, których setki projektów przedkładali nowo zatrudniani artyści. Do innych znanych wyrobów należały flakony na perfumy i całe zestawy toaletowe. W latach 20. XX w. warunki rynkowe wymusiły na ówczesnej dyrekcji rezygnację z produkcji wyłącznie luksusowej na rzecz szkieł tańszych i ogólnie dostępnych. Warto także wspomnieć, że najlepsze europejskie wytwórnie galanterii srebrnej kupowały w Józefinie wkłady do żardinier, pater i kieliszków, m.in. Bracia Hennenberg oraz Natan & Synowie z Warszawy. Według prof. Guntera Grundmanna istniała znaczna różnica pomiędzy wysokiej jakości kryształem ołowiowym z Józefiny a szkłem kryształowym z hut czeskich. 

Fot. 5 Kielich "Jodhpur". Projekt Rudolf Wille, ok. 1912 r. Realizacja od 1912 do 1925 r. Nr formy 572/5, dekor 40. Bezbarwne szkło kryształowe, dmuchane w formie, szlifowane, rytowane, malowane transparentną i opakową emalią i złotem. Stylizowane ornamenty wzorowane na dekoracjach miedzianych i mosiężnych naczyń indyjskich.
Fot. 5 Kielich "Jodhpur". Projekt Rudolf Wille, ok. 1912 r. Realizacja od 1912 do 1925 r. Nr formy 572/5, dekor 40. Bezbarwne szkło kryształowe, dmuchane w formie, szlifowane, rytowane, malowane transparentną i opakową emalią i złotem. Stylizowane ornamenty wzorowane na dekoracjach miedzianych i mosiężnych naczyń indyjskich.

Po pierwszej wojnie światowej w Szklarskiej Porębie pojawiła się kolejna wielka osobowość - Alexander Pfohl. Również ten twórca wyssał talent i umiejętności z mlekiem matki, ponieważ cała jego rodzina związana była z przemysłem szklarskim w Novym Borze. W latach 1911-1915 studiował w prestiżowej Wyższej Szkole Sztuki Użytkowej w Wiedniu. Z wykształcenia był malarzem szkła, a dzięki wrodzonemu talentowi został wybitnym projektantem form. W Szklarskiej Porębie pracował tylko 10 lat, a zostawił po sobie setki projektów i tysiące rysunków. Tworzył nieustannie, był wybitnie płodnym artystą i autorem wyjątkowo eleganckich i oszczędnych form.  Preferował szczególnie trudny szlif powierzchniowy, zwany potocznie fasetowaniem. 

Fot. 6 Zestaw do likieru składający się z karafki i 6 kieliszków. Projekt nr 1703/2 z 1925r. Projekt Sigfried Heartel. Przezroczysty, niebiesko-fioletowy (barwa zmienia się w zależności czy światło jest sztuczne czy naturalne), wysokowartościowy kryształ ołowiowy tzw. neodymowy. Dmuchany w formie, szlifowany i polerowany. Bardzo trudny szlif powierzchniowy (szlif nr 8).
Fot. 6 Zestaw do likieru składający się z karafki i 6 kieliszków. Projekt nr 1703/2 z 1925r. Projekt Sigfried Heartel. Przezroczysty, niebiesko-fioletowy (barwa zmienia się w zależności czy światło jest sztuczne czy naturalne), wysokowartościowy kryształ ołowiowy tzw. neodymowy. Dmuchany w formie, szlifowany i polerowany. Bardzo trudny szlif powierzchniowy (szlif nr 8).

Wśród wybitnych postaci związanych z Józefiną należy wymienić także Wenzela Benna (ojciec) i Edgara Benna (syn). Byli to niedoścignieni grawerzy szkła.

Po II wojnie światowej Huta Josephine podjęła produkcję w 1946 r. Panował niedobór wykwalifikowanej siły roboczej, niemieccy mistrzowie kształcili więc polskich następców. W 1956 r. zmieniono nazwę na Huta Szkła Kryształowego Julia. Obecnie zakład mieści się w Piechowicach, w budynkach byłej huty Fritza Heckerta.

Autorzy: Katarzyna Sielicka, Tomasz Żur

 

Literatura:

Kwaśny Z. 1987, Wytwórczość szklarska na Śląsku od połowy XVII do połowy XIX wieku, (w:) H. Limanowska-Noskowska (red.),         Polskie szkło do połowy XIX w., Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź.

Zoedler D. 1996, Schlesisches Glas. Schlesische Gläser, Würzburg.

 Żelasko S.

2005, Gräflich Schaffgotsch'sche Josephinehütte. Kunstglasfabrik in   Schreiberhau und Franz Pohl 1842-1900, Glasmuseum Passau.

2006, Szkło europejskie w Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze, Jelenia   Góra.

2009, Huta Josephine. Secesja, Art déco, Modernizm 1900-1950, Glasmuseum         Passau.